Son günlerde Boğaziçi Üniversitesi olayları ile gündeme gelen, tartışılan üniversitelerin işlevine, sağlıklı bir yorum yapabilmek için üniversitelerin tarihsel sürecine bakmanın yararlı olacağını kanısındayım.
Üniversitelerin tarihsel serüvenine baktığımızda kronolojik olarak; Ortaçağ üniversiteleri, modern üniversiteler ve çağdaş üniversiteler olarak ayrıldığını görmekteyiz. Milattan önceki dönemlerde Yunanlı düşünürlerin açmış oldukları okulların üniversite yapılanması için önemli işlevleri olduğu ve milattan sonra sekizyüzlü yıllarda Bağdat’da açılan okullar ve medreselerin de üniversite yapılanmasının ilk öncelleri oldukları ifade edilmektedir. Ortaçağ üniversitelerinin medrese modelinden esinlendiği görülmektedir. Sonraki süreçlerde artık batı üniversitesinin ilk modelleri olarak binli yıllarda, Bologna Üniversitesi, Oxford Üniversitesi, Paris Üniversitesi kurulmuştur. 19. yüzyılda Alman düşünürü Wilhelm von Humbolt, mesleki öğretim ile araştırmanın birlikte yürütülmesi ilkesine dayalı modern üniversiteyi Berlin’de (Humbold Üniversitesi) kurmuştur. Humbold Üniversitesi, sonra kurulan batı üniversitelerine önemli bir model oluşturmuştur. Türkiye’de Osmanlı döneminde; 1773’de Mühendishane, 1827’de Askeri Tıphane, 1859’da Mekteb-i Mülkiye açılmıştır. 1869 yılında ise ilk üniversite niteliği taşıyan "Darülfünun-u Osmanî" oluşturulmuştur. Cumhuriyet döneminde, 1933 yılında Üniversite Reformu yapılmış, Darülfünun kaldırılıp, yerine Cumhuriyetin ilk üniversitesi; İstanbul Üniversitesi kurulmuştur.
1980’lerden sonra ise yaşanan değişim ve dönüşümleri nedeniyle genel eğitimini de içeren çağdaş üniversiteler ortaya çıkmıştır. Genel eğitim ile kasıt ise insanın olgunlaşmasını sağlayan sanat, kültür ve diğer konular temelinde yaşam boyu öğrenmeyi sağlayacak unsurlardır. Tarihsel sürecinden söz ettiğimiz tüm üniversitelerin işlevinin, doğru bilgiye ulaşmak olduğunu söyleyebiliriz. Modern üniversite ile başlayan araştırma geleneği, üniversitelerin doğru bilgiye ulaşarak öğretmenin yanında bilgiyi üretebilmek için araştırma yapılması geleneğine odaklanmıştır. Çağdaş üniversiteler genel eğitimi de içererek; ürettiği bilgiyi öğrencisine öğretmeyi ve olgunlaşmasını sağlamayı, üretilen bilgiyi topluma sunmayı görev edinmiştir. Bu bağlamda üniversiteler bilgiyi üreten, öğreten, topluma sunan ve yayan kurumlardır. Gündemde yer alan akademik özgürlük tam bu noktada şu şekilde tanımlanabilir; Bilginin üretilmesi, öğretilmesi, topluma sunulması ve yayılması süreçlerinde herhangi bir engelle karşılaşılmadan görüşlerin ifade edilmesidir. Yani üniversitenin görevlerini yerine getirilmesi için zorunlu olan bir özelliktir. Bu görevlerin yapılmasında zorunlu olan diğer bir özellik ise üniversite özerkliğidir. Türkiye’den 67 üniversite dahil 88 ülkeden 904 üniversitenin imzaladığı “Magna Charta Universitatum” bildirgesinin temel ilkelerinde belirtildiği gibi, “Üniversiteler bulundukları ülkelerin coğrafi ve tarihi koşullarına göre değişik şekillerde düzenlenmiş özerk kurumlar olup araştırma ve öğretim öğeleri aracılığıyla kültür üretimi ve iletişiminde bulunur. Üniversitelerin, içinde var oldukları dünyanın gereksinimlerine hazır olabilmeleri, araştırma ve öğretim çalışmalarının tüm diğer ekonomik ve siyasi güçlerden manevi entelektüel yönlerden bağımsız olmasıyla mümkündür.”
Özerklik karar verme ve uygulamaya ilişkin bir kavram olarak; üniversitelerin dış müdahalelerden arındırılmış ve kendi kararlarını vererek uygulamaya koyabilme özelliği olarak tanımlanabilir. Bilimsel çalışmalar da ancak bu koşullarda üretilebilmektedir.
Sahi Ya! Üniversite Nedir O Zaman? Bilimsel yöntemlerle bilgi üreten, öğreten, topluma sunan ve yayan, akademik özgürlüğe sahip olan özerk kurumlardır. Bu bağlamda üniversitelerin bu özelliklerine sahip çıkılması toplumun tüm vatandaşlarının görevi olmalıdır.
